Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy został powołany do życia w roku 2014 i stanowi turystyczną inicjatywę miasta Bydgoszczy, której celem nadrzędnym była potrzeba zachowania przemysłowego dziedzictwa metropolii. To komplementarna wizja Bydgoszczy czarującej swym industrialnym charakterem i przywołująca okres prosperity przemysłu oraz rzemiosła skupionego w dużej mierze wokół przepływającej przez miasto Brdy.

TeH2O tłumaczone jest jako T jak Technika, H jak Historia i 2O jak 2 razy Opowieść – to 15 tak różnych, a jednocześnie tak bliskich sobie epizodów z życia miasta, połączonych tematyką związaną z rozwojem techniki w nieodłącznym sąsiedztwie wody, których spoiwem są ludzie – żywe, bardzo subiektywne i przepełnione emocjami historie opowiadane przez osoby silnie powiązane z każdym z obiektów wyselekcjonowanych do utworzenia Szlaku – przez pracowników zakładów przemysłowych, rzemieślników, przedsiębiorców.

Sama historia grodu nad Brdą od zarania dziejów związana jest właśnie z wodą i szeroko pojętą działalnością gospodarczą skupioną wokół przemysłu i rzemiosła. Po nadaniu miastu praw miejskich w 1356 roku, Bydgoszcz stała się jednym z najważniejszych ośrodków rozwoju w kraju, właśnie dzięki położeniu na skrzyżowaniu dwóch szlaków wodnych, rozwojowi rzemiosła, rozwiniętej sieci handlowej oraz silnym związkom z Gdańskiem. Już w XVII wieku istniały w Bydgoszczy mennica i rozbudowana sieć wodociągowa, a w wieku XVIII – zaczęły powstawać pierwsze zakłady o charakterze przemysłowym: młyny, farbiarnia, garbarnia, odlewnia żelaza, fabryka tekstylna. Schyłek XVIII wieku, dzięki budowie Kanału Bydgoskiego, przyniósł rozwój handlu i przemysłu stoczniowego. W XIX wieku do Bydgoszczy dotarła droga żelazna, a w 1860 roku miasto oświetliły nowoczesne, jak na ówczesne czasy, lampy zasilane gazem z miejskiej gazowni. Schyłek XIX wieku stanowił rozkwit przemysłu – od roku 1860 do 1905 powstało w Bydgoszczy 548 zakładów fabrycznych i warsztatów rzemieślniczych. Także w XX wieku powstała druga nitka Kanału Bydgoskiego (w latach 1908-1915), dzięki której Bydgoszcz stała się pełnowartościowym portem śródlądowym, a budowa śluz – umożliwiając przepłynięcie większym jednostkom – generowała rozwój handlu. Okres powojenny stał rozwojem przemysłu elektrotechnicznego, maszynowego, drzewnego, spożywczego i chemicznego, i choć wiele spośród ówczesnych przemysłowych gigantów upadło, dzisiaj wciąż możemy obserwować rozwój lub transformację tych, które na stałe zakorzeniły się w przemysłowej panoramie miasta. To właśnie wśród nich znajdują się obiekty, które wpisane zostały w poczet niezwykłego produktu turystycznego, jakim jest Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH₂O w Bydgoszczy.

Są to:

1. Dawna Gazownia Miejska, zlokalizowana przy ul. Jagiellońskiej, vis-a-vis centrum handlowego Focus, z izbą pamięci (zaprojektowaną przez Polską Spółkę Gazownictwa i wyróżnioną przez Forum Odpowiedzialnego Biznesu) pełną oryginalnych pamiątek górniczych. Na terenie zrewitalizowanych przez PSGaz klasycznych ceglanych budynków dawnego zakładu gazowniczego, wciąż znajdują się działające autentyczne lampy gazowe, oświetlające niegdyś całą Bydgoszcz;

Dawna Gazownia Miejska, fot. A.Szymczak

2. Muzeum Farmacji Apteki „Pod Łabędziem” zlokalizowane przy jednej z najbardziej reprezentacyjnych ulic Bydgoszczy – Gdańskiej zachwyca jedynym w Polsce laboratorium galenowym i ponad pięcioma tysiącami obiektów obrazującymi historię aptekarstwa – w tym tabletkarką Fritza Kiliana oraz eksponatami laboratoryjnymi;

Muzeum Farmacji Apteki pod Łabędziem, fot. A.Szymczak

3. Spichrze nad Brdą – czyli symbol miasta, miasta portowego i od zarania dziejów związanego z Brdą, należące i od roku 1964 będące siedzibą Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego, obecnie z nowo otwartą strefą wejściową od ul. Spichlernej – zachowane po pożarze w ilości jedynie trzech magazynów zbożowych;

Spichrze nad Brdą, fot. A.Szymczak

4. Barka „Lemara” – należąca do Miejskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, tzw. finówka duża, nieposiadająca własnego napędu, obecnie z ekspozycją przedstawiająca historię bydgoskiego szyperstwa, przystosowana jest do prowadzenia rozmaitych warsztatów i zajęć, głównie dla najmłodszych, ale również i dorosłych mieszkańców miasta (w ostatnim czasie organizowane były na „Lemarze” koncerty orkiestr dętych). Nazwa „Lemara” jest połączeniem imion twórcy barki – Adolfa Schmidta – Leona i Marianny;

Barka „Lemara”, fot. A.Szymczak

5. Introligatornia przy Wojewódzkiej i Miejskiej Bibliotece Publicznej – zlokalizowana przy ul. Długiej, z drugiej strony wejścia do biblioteki, z przepiękną witryną obrazującą narzędzia introligatorskie, w samej introligatorni wciąż pracują 3 urocze panie, które do perfekcji opanowały obsługę niektórych nawet stuletnich noży i pras introligatorskich – to miejsce, w którym nowe życie otrzymują książki ze wszystkich bydgoskich bibliotek;

Introligatornia przy WiMBP, fot. A.Szymczak

6. Muzeum Mydła i Historii Brudu – choć to nowo powstałe muzeum, jednak nawiązuje do bydgoskiego i polskiego przemysłu chemicznego. Warto dodać, że to jedyne takie muzeum w całej Europie, a być może i na świecie, a można się tu nie tylko zaopatrzyć w produkty służące do higieny, ale również poznać historię dbania o nią (lub nie) na przestrzeni wieków. Całość zwiedzania zakończona jest warsztatami projektowania i wykonywania własnego mydełka z gliceryny i barwników; Muzeum Mydła zlokalizowane jest przy ul. Długiej;

7. Wieża Ciśnień, należąca do Muzeum Wodociągów, zlokalizowana przy ul. Filareckiej, z obłędną panoramą miasta – to dawny zbiornik wodny, który po zaadaptowaniu stanowi jeden z dwóch dowodów (obok Hali Pomp Wodociągowych w sąsiedztwie bydgoskiego Myślęcinka) na doskonale rozplanowaną ówczesną sieć wodociągową, zaopatrującą centrum Bydgoszczy w wodę. Wnętrza Wieży Ciśnień pełne są zabytków unaoczniających dawne systemy rozprowadzania wody w mieście, drewniane rury, a także starodawne wanny, brodziki i pralki. Często odbywają się w niej wernisaże lokalnych artystów;

8. Wspomniana już Hala Pomp Wodociągowych, także należąca do Muzeum Wodociągów, zachwyca pokaźnym zapleczem zabytkowych pomp, tunelem wodociągowym i „klapami” studzienek wodociągowych z całej Europy. Jest ponadto urokliwym budynkiem z przełomu XIX i XX w. z przepięknym witrażem. Hala Pomp zlokalizowana jest vis-a-vis pętli tramwajowej w bydgoskim Myślęcinku, po drugiej stronie Szosy Gdańskiej;

Hala Pomp Muzeum Wodociągów, fot. A.Szymczak

9. Wyspa Młyńska – czyli miejsce, którego przedstawiać nie trzeba, położona między Brdą a Młynówką niegdyś stanowiła główną siedzibę bydgoskich mincerzy (obecnie historię mennicy poznać można w należącym do Muzeum Okręgowego Europejskim Centrum Pieniądza, tutaj także można wybić sobie pamiątkową monetę), a także główny ośrodek młynarstwa (czego dowodem jest tzw. międzywodzie i restaurowane obecne Młyny Rothera); Wyspa Młyńska to także centrum dawnych urządzeń hydrotechnicznych (choć mało o nim mówimy, to w Bydgoszczy funkcjonuje również Szlak Zabytków Hydrotechniki) oraz panorama dawnego przemysłu związanego (poniekąd) z wodą (nieistniejąca już farbiarnia, fabryka drożdży, fabryka papierosów i tytoniu, fabryka pędzli, fabryka czekolady, itp.);

Wyspa Młyńska, fot. A.Szymczak

10. Regionalna Warzelnia Piwa – choć nie stanowiąca warzelnianego obiektu zabytkowego, oddaje jednak hołd niegdysiejszemu tradycyjnemu przemysłowi browarniczemu miasta, na który składała się sieć browarów; w samej Warzelni poznać można historię regionalnego browarnictwa i skosztować piwa warzonego w miedzianych kadziach należących do restauracji;

Regionalna Warzelnia Piwa, fot. A.Szymczak

11. Muzeum Fotografii – należące do Akademickiej Przestrzeni Kulturalnej WSG w Bydgoszczy i zlokalizowane przy ul. Królowej Jadwigi, przedstawia okres prosperity bydgoskiego przemysłu fotochemicznego (z pamiętną fabryką materiałów światłoczułych Alfą, a później Fotonem na czele), a także dorobek wybitnych artystów-fotografów z regionu i kraju (m.in. Jana Bułhaka); w samym Muzeum regularnie odbywają się warsztaty fotograficzne oraz liczne ekspozycje prac m.in studentów fotografii WSG;

12. Muzeum Kanału Bydgoskiego im. Sebastiana Malinowskiego, zlokalizowane przy ul. Nowogrodzkiej, przy III Liceum Ogólnokształcącym – to niewielkie pomieszczenie, bardziej stanowiące izbę pamięci (podobnie, jak w przypadku Dawnej Gazowni Miejskiej), przedstawiające jednak bogatą i niezwykle dynamiczną historię bydgoskiego węzła wodnego tj. Kanału Bydgoskiego. Wewnątrz podziwiać można oryginalną drewnianą hamburkę (używaną niegdyś do transportu kanałem łódź wioślarską) oraz interaktywną makietę obrazującą funkcjonowanie śluz na długości całego kanału.

13. Kanał Bydgoski – zabytkowa wodna autostrada dzisiaj będąca częścią europejskiej drogi wodnej E-70, podzielona remontowanymi obecnie śluzami i należąca w całości (poza Brdyujściem) do Regionalnego Zarządu Dróg Wodnych w Poznaniu, otoczona przepięknymi plantami zaprojektowanymi przez Ernsta Petersona. Dzisiaj wstęp na teren śluz (poza wyremontowaną śluzą miejską oraz Okole) jest wciąż utrudniony, jednak w planach RZGW jest odrestaurowanie i udostępnienie wszystkich. O historii Kanału Bydgoskiego najlepiej posłuchać we wspomnianym już Muzeum Kanału Bydgoskiego lub na Barce „Lemarze” oraz poznać jego bieg uczestnicząc w spływie kajakowym Kanałem;

14. Fabryka Obrabiarek do Drewna – to najstarsza i wciąż funkcjonująca fabryka maszyn (trakow) służących do obróbki materiału drewnianego w kraju; zlokalizowana jest przy ul. Nakielskiej 53, a wybudowana została przez Carla Blumwego (dzisiejsza ul. Stawowa niegdyś zwała się właśnie ul. Blumwego) – tego samego Blumwego, który na kilka lat przed śmiercią zaprojektował i wybudował na własny użytek kamienicę przy ul. Gdańskiej, a dzisiaj będącą siedzibą Polskiego Radia PIK. Choć wiele budynków na terenie dzisiejszego FODu już nie zobaczymy, to wciąż podziwiać można działający, ponad stuletni trak i posłuchać historii zakładu z ust wieloletniego pracownika fabryki;

15. Exploseum – to zdecydowanie perełka wśród wszystkich obiektów Szlaku TeH2O – dawna niemiecka fabryka nitrogliceryny i materiałów wybuchowych, jedna z dwóch na terenie Europy; zlokalizowany przy ul. Alfreda Nobla kompleks to jedynie niewielka pozostałość po dwóch bliźniaczych liniach produkcyjnych nitrogliceryny. Po przejęciu Exploseum przez Muzeum Okręgowe, odtworzona została nie tylko sama linia, ale i światło dzienne ujrzała historia Polaków zmuszanych do niewolniczej pracy na terenie niemieckiej fabryki. Obecnie cała trasa zwiedzania (dostępna zarówno z opowieścią przewodnika, jak i indywidualnie, dzięki radiowemu systemowi nawigacji) to ponad 3,5h spaceru tunelami i ogromne emocje. Warto dodać, że Exploseum wpisane zostało na Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego (ERiH), łączący najwspanialsze obiekty przemysłowe i poprzemysłowe całej Europy.

Exploseum, fot. A.Szymczak

Inicjatywa utworzenia skomplikowanej w swej organizacji sieci produktów turystycznych, jaką jest Szlak TeH2O, powstawała od roku 2012, w którym struktury miejskie realizowały międzynarodowy projekt pn. ShiftX – ogólnoeuropejską ideę przywrócenia świetności obiektom poprzemysłowym, nadania im nowej wartości historycznej i dydaktycznej oraz wypracowania optymalnych reguł zarządzania takim dziedzictwem.

Szlak TeH2O to forma zdjęcia z wizerunku miasta „czaru” surowości i nieatrakcyjności, a także odczarowania niechlubnej chwały rzeki Brdy, która przez lata uchodziła za nieprzyjazny turystycznie atrybut miasta. Jest on otwarty na przyjęcie ruchu turystycznego każdego dnia – każdy dzień może stanowić szansę na poznanie przemysłowych i rzemieślniczych opowieści, tajemnic oraz historii grodu nad Brdą. Ale Szlak TeH2O to nie tylko zwiedzanie – to autentyczna możliwość uczestnictwa w zachowaniu i celebrowaniu materialnego i niematerialnego dziedzictwa przemysłowego Bydgoszczy – to odbywające się w poszczególnych obiektach lekcje, warsztaty i wydarzenia kulturalne.

Różnorodność ofert i walorów turystycznych oferowanych przez poszczególne obiekty stanowi o autentyczności i atrakcyjności Szlaku, a celem nadrzędnym jego utworzenia jest podtrzymanie integralności i autonomiczności każdego z nich w taki sposób, aby turysta chciał poznać całą historię i odwiedzić wszystkie obiekty. Nie mniej ważnym elementem jest wpisanie Szlaku TeH2O w życie kulturalno-naukowe współczesnej Bydgoszczy oraz całego regionu, a także odbudowanie w świadomości mieszkańców silnie zakorzenionego obrazu miasta inspirującego swoim industrialnym charakterem oraz wzmocnienie poczucia tożsamości i dumy z własnego regionu.

Warto dodać, że wielką inspiracją dla stworzenia projektu Szlaku był m.in. Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego z walczącą o wpisanie na listę UNESCO Zabytkową Kopalnią Srebra w Tarnowskich Górach, a także poniekąd Szlak Energii w Łużycach oraz Styryjski Szlak Żelaza.

Więcej informacji o Szlaku Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy poznać można na oficjalnej stronie: www.ludzieitechnika.pl.